Teneryfa (hiszp. Tenerife) -wyspa na Oceanie Atlantyckim położona w Archipelagu Wysp Kanaryjskich , wraz z Azorami, Maderą, Wyspami Zielonego Przylądka oraz Wyspami Dzikimi wchodzi w skład Makaronezji (z gr. Wyspy Szczęśliwe). Znajduje się na północ od Zwrotnika Raka, zajmując centralne miejsce między innymi wyspami archipelagu: Gran Canarią na wschodzie oraz La Gomerą i La Palmą na zachodzie. Wyspa znajduje się około 300 km od kontynentu afrykańskiego (państw: Maroka i Sahary Zachodniej) oraz około 1000 km od Półwyspu Iberyjskiego (państw: Hiszpanii i Portugalii kontynentalnej). Jest największą (powierzchnia 2034,38 km²) i najludniejszą (około 900 tys. mieszkańców) wyspą w archipelagu Wysp Kanaryjskich . Teneryfa, choć geograficznie leży w północnej Afryce, jest integralną częścią Hiszpanii i Unii Europejskiej. Obowiązującą na wyspie walutą jest Euro, a językiem urzędowym język hiszpański. Z mieszkańcami można się też porozumiewać w językach angielskim i niemieckim, w tych językach są też niektóre tablice informacyjne. Santa Cruz de Tenerife jest największym miastem na wyspie i zarazem jej stolicą. Jest też, wspólnie z Las Palmas de Gran Canaria, stolicą autonomii Wysp Kanaryjskich. Na Teneryfie możemy podziwiać dwa obiekty uznane przez UNESCO Światowym Dziedzictwem Kulturowym – miejscowość San Cristobal de La Laguna (uznawana za stolicę kulturową) oraz Park Narodowy Las Cañadas del Teide.
HISTORIA.
Legenda głosi, że Teneryfa jest pozostałością zaginionej Atlantydy. Mitologie grecka i rzymska utożsamiały wyspy leżące za Kolumnami Herkulesa, na końcu znanego świata, z Wyspami Szczęśliwymi, Ogrodem Hesperyd, Polami Elizejskimi i Atlantydą. Nie potwierdzone hipotezy datują pierwsze osadnictwo na XII wiek p.n.e. Badania archeologiczne i analizy wskazują, że ludzie pojawili się na Teneryfie około 200 roku p.n.e. Do 1402 roku, czyli do przybycia na wyspy Hiszpanów, była ona zamieszkana przez Guanczów (nazwa nadana przez Hiszpanów). Ziemie każdej z wysp były podzielone między plemiona czy królestwa, niepodlegające sobie na wzajem. Nie kontaktowano się również pomiędzy wyspami, gdyż Guancze nie potrfili żeglować. Według przekazów mieli oni jasną cerę i włosy oraz niebieskie oczy. W świetle ostatnich badań byli ludem pochodzenia berberyjskiego a poprzednie hipotezy o pochodzeniu celtyckim lub, że byli potomkami Wikingów nie zostały potwierdzone. Jako ślad swojej obecności na wyspach pozostawili, w wielu zamieszkanych przez siebie jaskiniach, malowidła i ryciny naścienne. Jeśli chodzi o wierzenia religijne to Guancze byli politeistami oraz czcili święte miejsca, przede wszystkim skały i góry (np. Teide na Teneryfie). Jako ciekawostkę można dodać, że Guancze mumifikowali swoich zmarłych, a także wytwarzali figurki bożków z błota i kamienia. 12 grudnia 1495 w bitwie pod Acentejo Guanczowie zostali pokonani przez hiszpańskich konkwistadorów i ulegli eksterminacji lub zostali wywiezieni do Europy jako niewolnicy. Resztki rdzennej ludności szybko się zasymilowały i przeszły na katolicyzm, a ich język poszedł w zapomnienie. Hiszpanie zakładają miasto La Laguna, które było pierwszą stolicą wyspy (do roku 1723). Lokalizacja w głębi wyspy podyktowana była względami bezpieczeństwa, gdyż wybrzeża nękane były przez angielskich piratów. Duża ilość opadów na tym obszarze zapewniała zaopatrzenie w słodką wodę. 25 lipca 1797 Teneryfa została zaatakowana przez flotę brytyjską. Celem ataku było Santa Cruz de Tenerife, siedziba władz hiszpańskich. Atakiem dowodził Horatio Nelson, który w walce stracił prawe ramię. Początkowo wyspa wraz z całym archipelagiem przeżywała okres prosperity, znajdowały się na niej porty tranzytowe dla żeglugi do obu Ameryk. Stopniowo jednak wyspa traciła na znaczeniu, a podstawowe produkty: cukier trzcinowy oraz karmin zostały wyparte z rynku przez tańszą konkurencję. W 1821 wyspa została włączona do Hiszpanii jako prowincja ze stolicą w Santa Cruz de Tenerife. W 1936 Teneryfa została opanowana przez wojska generała Franco. Pod jego rządami wyspa popadła w kłopoty gospodarcze. W latach 50. sytuacja była tak dramatyczna, że wielu mieszkańców emigrowało do Wenezueli. Na początku lat 60. wyspa została przekształcona w strefę turystyczną, początkowo dla turystów brytyjskich. W tym okresie na Teneryfę i sąsiednią Gran Canarię pływał z Polski MS Batory z tzw. „wycieczkami orbisowskimi”.
GEOGRAFIA.
Teneryfa jest wyspą o pochodzeniu wulkanicznym, powstałą około 30 milionów lat temu. Ma górzystą powierzchnię pociętą licznym wąwozami oraz urozmaiconą linię brzegową. Najwyższym wzniesieniem jest krater wulkanu El Pico de Teide 3718 m n.p.m., jest to zarazem najwyższy szczyt Hiszpanii. Ostatnia erupcja wulkanu na Teneryfie, miała miejsce 18 listopada 1909 roku i trwała przez 10 dni. Ponadto administracyjnie Teneryfa obejmuje również około 200 małych wysp będących nieużytkami. Najczęściej są to duże skały wystające z wody. Teneryfa znana jest na świecie jako „Wyspa Wiecznej Wiosny”, a miano to zawdzięcza głównie wiejącemu na tych szerokościach pasatowi. Wiejąc z północnego-wschodu tworzy tzw. „morze chmur” w północnej i północno-wschodniej części wyspy na wysokości od 600 do 1500 m.n.p.m. Mimo niewielkiej powierzchni wyspa ma zróżnicowany klimat. Spowodowane jest to przedzieleniem jej przez wysokie pasmo górskie. Północno-wschodnia część wyspy ma klimat wilgotny, z występującymi mgłami i opadami. Część południowo-zachodnia ma klimat suchy. Wahania temperatury są mniejsze, a średnioroczna temperatura waha się wokół 25 °C. Informacje te dotyczą wybrzeża wyspy. Wraz ze wzrostem wysokości średnie temperatury spadają, a ilość opadów wzrasta. Pomimo niewielkiej odległości pomiędzy położonymi w górach miejscowościami a wybrzeżem występują duże różnice temperatur (nawet ponad 10 °C) oraz opadów. W okresie zimowym krater El Pico del Teide często pokryty jest śniegiem. Warunki klimatyczne maja też wpływ na szatę roślinną. Północno-wschodnia część wyspy jest zielona i ma dobre warunki dla rolnictwa, część południowo-zachodnia jest uboga w szatę roślinną. W wyższych partiach wyspy rośnie sosna kanaryjska o długich, miękkich igłach, posiadająca zdolność absorbowania wody z mgły. Na stokach wulkanu El Pico del Teide utworzono park narodowy Parque Nacional de las Cañadas del Teide. Ciekawym zjawiskiem na Wyspach Kanaryjskich jest również tzw. calima (czyt. kalima), która jest efektem wiejącego okresowo znad Sahary sirocco. Niesie ona pył i drobiny piasku, które czasem osiągają bardzo dużą gęstość i może utrzymywać się nawet przez kilka dni. Górzyste ukształtowanie terenu i różnorodność klimatów na wyspie dają nam teren bogaty w formy krajobrazowe. Parku Narodowy Teide, klify Los Gigantes z pionowymi ścianami wystającymi ok. 600 metrów ponad powierzchnię oceanu , półpustynne tereny na południu z odpornymi na suszę roślinami. Lasy laurowe, będące reliktyczną roślinnością z Trzeciorzędu na masywie Anaga, naturalne piaszczyste plaże (El Médano) i rozległe lasy iglaste w wyższych partich górskich cudownie urozmaicają krajobraz. Ta różnorodność klimatyczna i krajobrazowa Teneryfy odpowiada obfitości ekosystemów i mikroklimatów a każdy z nich posiada swoją charakterystyczną florą i fauną.
PRZYRODA.
Flora na wyspie liczy około 1400 gatunków, w tym 200 gatunków endemicznych, unikatowych dla danego obszaru Wysp Kanaryjskich, z czego 140 występuje tylko i wyłącznie na Teneryfie. Fauna obejmuje około 400 gatunków ryb, 56 gatunków ptaków, 5 gatunków gadów, 2 gatunki płazów, 13 gatunków ssaków lądowych i kilka tysięcy gatunków bezkręgowców. W wodach przybrzeżnych żyje kilka gatunków żółwi morskich, wielorybów i delfinów. W parku naturalnym dziko żyją sprowadzone z innych krajów zwierzęta, m.in. papugi czy goryle.
Grindwal krótkopłetwy (Calderon tropical)
Zaledwie kilka mil od miejscowości turystycznych Los Cristianos i Las Americas, na południu wyspy, znajduje się jedna z liczniejszych na świecie kolonii grindwali krótkopłetwych zwanych przez Kanaryjczyków wielorybami. Gatunek walenia zaliczany do rodziny delfinowatych, mimo iż swoim zachowaniem bardziej przypomina wieloryba. Jest spokrewniony z grindwalem. Posiada skórę koloru czarnego bądź ciemnoszarego. W chwili narodzin mierzy 1,4-1,9 m długości, natomiast dorosłe okazy mają od 3,5-6,5 m długości i ważą od 1 do 4 ton. Walenie te żyją w stadach liczących od 10 do 30 okazów (czasem więcej). Oglądanie tych i innych waleni jest bardzo popularne na Teneryfie, gdzie unormowania prawne regulują restrykcyjnie tę działalność aby ochronić habitat i sposób życia kolonii.
Żółw Karetta (Tortuga boba)
Żółw morski występujący u wybrzeży Teneryfy w okresie letnim. Karetta zwana „tortuga boba” odwiedza wyspy archipelagu przede wszystkim podczas okresu letniego, dokąd przybywa ze swoich głównych obszarów wylęgu zlokalizowanych w Ameryce Północnej, na Kubie i w Zatoce Meksykańskiej. Karapaks ma 120 cm długości. Masa ciała do ok. 100 kg ale znane są osobniki o wadze 500 kg.
Delfin butlonosy (Delfin mular)
Waleń zamieszkujący wybrzeże południowej części Teneryfy. Delfin butlonosy należy do najczęściej występujących i najszerzej rozprzestrzenionych gatunków delfinów, na Teneryfie nazywany “Tonina”. Jest typowym przedstawicielem fauny morskiej ciepłych wód, takich jak te, które oblewają południowe wybrzeża Teneryfy. Aby go zobaczyć w naturalnym środowisku wystarczy wybrać się na jedną z morskich wycieczek, organizowanych przez cały rok lub na nurkowanie.
KULTURA.
Architektura.
Teneryfa została zdobyta pod koniec XVw., czyli w momencie gdy w Europie kończyło się Średniowiecze, a w niektórych państwach widać już było pierwsze objawy rodzącego się Renesansu. W architekturze hiszpańskiej w tym okresie widać duży wpływ kultury arabskiej i obecności Maurów (z połączenia których powstał styl Mudéjar). Wioski i miasteczka ukryte są w górach. Domy w stylu kolonialnym z rozbudowanymi balkonami. Centralne patio na którym zazwyczaj znajduje się studnia otoczone jest z czterech stron galeriami, kolumnadą i roślinnością.
SPORTY KANARYJSKIE.
Bila kanaryjska.
Bila kanaryjska („bola canaria”) jest bardzo podobna do petanki, ponieważ, również polega na rzucaniu bilą, ale z tą szczególną właściwością, że bile są cięższe niż te do petanki, a boisko, na którym się gra, jest większych rozmiarów. W bilę kanaryjską zaczęto grać na wyspach przy pomocy kamieni, potem bile wytwarzano z drewna; aż do dzisiaj większość z nich jest robiona z żywicy. Na Teneryfie jest bardzo wiele osób praktykujących tę dyscyplinę sportu.
Sztuka walki kijem.
El „juego del palo”, sztuka walki kijem, jest bezpośrednim efektem ewolucji technik ataku i obrony stosowanych przez Guanczów, dawnych mieszkańców Teneryfy. Dziś, ten sport polega na swoistego rodzaju szermierce, w której bierze udział dwóch zawodników uzbrojonych w drewniane kije, trzymane obiema rękami. W wielu miejscowościach Teneryfy istnieją szkoły sztuki walki kijem.
Skok pasterza.
Skok pasterza („salto del pastor”) był już praktykowany, przez kanaryjskich aborygenów w celu przemieszczania się z jednego miejsca do drugiego, pokonując wąwozy i urwiste tereny. Aby tego dokonać, pomagali sobie długim, drewnianym drągiem o metalowym szpicu nazywanym regatón, znajdującym się na jednym z jego końców. Taki drąg był narzędziem pracy pasterzy i dzięki niemu, z dużą zręcznością i wprawą mogli szybko przemieszczać się, pokonując istotne różnice wysokości terenu. Dziś ta praktyka ma wyłącznie charakter rozrywkowy.
Podnoszenie lub wyciskanie kamieni (levantamiento o pulseo de piedras).
(„levantamiento o pulseo de piedras”) Istnieją kroniki opisujące siłę i zdolność kanaryjskich aborygenów do podnoszenia ciężkich kamieni. Dyscyplina ta polegała na podnoszeniu kamienia najwyżej jak to możliwe, powyżej ramion i wyrzucaniu do przodu lub do tyłu, opieraniu o pierś i przechodzeniu z nim na jak najdalszą odległość.
KUCHNIA.
Palce lizać czyli specjały kuchni kanaryjskiej.
Kuchnia lokalna często uczy więcej o kulturze regionu niż niejedno muzeum czy zabytek. Gdziekolwiek jestem, staram się więc próbować lokalnych specjałów, co często jest nie lada wyzwaniem, gdyż to, co dla tubylców jest bezkonkurencyjnym przysmakiem, niekoniecznie przemawia do odwiedzających. Jednak w przypadku kuchni kanaryjskiej problemem było dla mnie raczej powstrzymanie się od jedzenia, gdyż jedzenie jest tu po prostu wyśmienite! Z drugiej strony, osoby które nie gustują w rybach i owocach morza, mogą nie podzielać mojej opinii, gdyż bazą kuchni kanaryjskiej są skorupiaki i mięczaki. Z racji licznych emigracji, wiele potraw popularnych na Teneryfie wywodzi się z Ameryki Południowej i Środkowej, stąd podróż na Teneryfę można potraktować jako podwójne przeżycie kulturalne. Potraw jest całe mnóstwo, jest w czym wybierać. Poniżej wybrane pozycje godne polecenia:
mojo
Jest jednym z najbardziej popularnych elementów kuchni kanaryjskiej, gdyż może być używany jako dodatek praktycznie do wszystkiego – mięsa, ryb, ziemniaków, itd. Jest to sos przyrządzony z oliwy, octu, czosnku, soli oraz różnych przypraw a także, zależnie od rodzaju – kolendry w przypadku mojo zielonego oraz papryki w przypadku mojo czerwonego.
arepa
Jest jednym z moich ulubionych specjałów kanaryjskich. Wywodzi się z Wenezueli, z którą to Teneryfa jest mocno związana kulturowo. Arepa to latynoski odpowiednik hamburgera – bułka na ciepło z wypełnieniem. Tyle że bułka kukurydziana a nie pszenna, a wypełnieniem może być dosłownie wszystko – od sera, warzyw, grzybów, owoców morza po mięso. Dwie arepas jakie miałam okazję spróbować na Teneryfie w specjalnym barze serwującym jedynie te specjały zawierały kałamarnice oraz tortille z grzybami. Palce lizać!
Generalnie kuchnia kanaryjska jest bogata w owoce morza, których różnorodność może przyprawić o zawrót głowy. Wypróbowane przeze mnie i godne polecenia są m.in.: CHIPIRONES, CHOPITOS i CALAMARES czyli różne odmiany kałamarnic. Należą do owoców morza o dość delikatnym smaku i z reguły są miękkie. LANGOSTINOS są często serwowane jako przystawka. Jest to coś pomiędzy dużą krewetką a homarem. Najlepiej smakują z sosem mojo. CHOCO to po polsku sepia lub mątwa. W przeszłości używano je do produkcji atramentu, który służył jako farba koloru sepia – stąd znana nazwa. Na Teneryfie popularnym sposobem przyrządzania mątwy jest grilowanie lub pieczenie, podawana z mojo oraz ziemniakami. Skoro mowa o ziemniakach to miałam okazję spróbować dwóch rodzajów. Pierwsze to BATATAS (kolejny wpływ południowo-amerykański) – sporej wielkości ziemniaki koloru pomarańczowego, o dość intensywnym słodkim smaku. Jeżeli ktoś nie wyobraża sobie słodkich ziemniaków do obiadu, alternatywą są PAPAS – małe ziemniaki o dość neutralnym smaku, które gotowane w mundurkach są świetnym dodatkiem do mięsa lub ryb. BACALAO ENCEBOLLADO czyli dorsz w cebuli jest dobrą alternatywą dla tych, którzy chcieliby spróbować coś tradycyjnego z Wysp Kanaryjskich, jednak nie do końca są przekonani do kałamarnic, langust i homarów. Jest to ryba zapiekana z cebulą i zależnie od inwencji kucharza, również innymi warzywami. GOFIO przypieczone i zmielone zboże. To jedyny składnik pożywienia pochodzący od wyspiarskich aborygenów, który nadal z przyjemnością jest spożywany przez aktualnych mieszkańców Wysp Kanaryjskich. Dziwnie smakuje i ciężko go nawet opisać. Przypomina ciemne wodniste pieczywo. W swoich świetlanych czasach, gofio był jednym z głównych składników kanaryjskiej kuchni i zastępował chleb.
churros
nie wywodzą się co prawda z Wysp Kanaryjskich – jest to wynalazek Hiszpanii kontynentalnej, są jednak bardzo popularne na Teneryfie. Są to kawałki ciasta smażone na głębokim oleju, coś pomiędzy naszymi pączkami a faworkami. Podaje się je z reguły na śniadanie wraz z gęstą gorącą czekoladą. Na koniec polecam spróbowanie innych specjałów, może już niepochodzących z Teneryfy ale za to bardzo tam popularnych, jak JAMÓN SERRANO czyli surowej szynki wędzonej, pysznych serów – zarówno żółtych (QUESO), które zwykle sprzedawane są w kawałku, często z posypką z papryki oraz białych (QUESO BLANCO), które smakują zupełnie inaczej niż te polskie – brakuje im charakterystycznego dla serów polskich kwaśnego posmaku. Jako dodatek do powyższych koniecznie należy spróbować trunków kanaryjskich jak lokalne piwo DORADA czy wina, które z reguły są słodkie i dość ciężkie.
ryby
Pośród tych, które złowić można w pobliskich wodach przybrzeżnych najbardziej ceniona, przez swój wyśmienity i delikatny smak, jest ryba vieja (czyt. „vieha”). Podaje się ją zwykle duszoną, z zielonym sosem mojo verde (czyt. mojo verde) lub pikantnym czerwonym mojo rojo (czyt. moho roho) i ziemniakami papas arrugadas lub jako składnik bardziej wyszukanego dania. Poza vieją, inne najbardziej pożądane ryby w wyspiarskich kuchniach to pagrus (bocinegro), morlesz (sama), sardynka (sardina), tuńczyk (atun) oraz wrakoń (cherne), które przyrządzić można na wiele sposobów. Jednym z dań jest potrawka, serwowana szczególnie na północy wyspy. Z bulionem rybnym można zmieszać gofio (przypieczone i zmielone zboża, które wchodziły już w skład pożywienia Guanczów), aby przygotować typowe danie cieszące się dużym uznaniem: escaldón. Z mięs najczęściej wybiera się mięso królika i kozy. Tradycyjna potrawą są ziemniaki gotowane w łupinkach tzw. papas arrugadas.
miody
Warte polecenia są również miody. Na Teneryfie spotkamy wyśmienite miody wielokwiatowe z wybrzeża i gór Teneryfy, mają zadziwiający charakter, nutkę wszelkich możliwych kwiatowych kombinacji. Ale znajdziemy również miody, w których nektar pochodzi z jednej rośliny lub z bardzo niewielkiej ich liczby. Pośród nich są takie miody jak ten z janowca z Teide, który powstaje w okresie wiosenno-letnim, na wysokości ponad 1500 metrów. O bardzo jasnym bursztynowym kolorze, z żółtymi tonacjami, ma delikatny aromat z ciepłą roślinną nutą i łagodny smak. Również wyrabia się miody ze żmijowca (o delikatnym smaku), kasztana, awokado (o ciemnej barwie i charakterystycznym zapachu karmelu i dojrzałego owocu), wrzosu i innych.
banany
Smaku kanaryjskiego banana, głównej uprawy na Teneryfie i całych Wyspach Kanaryjskich, nie sposób pomylić z żadnym innym. Podobnie jest z jego jakością, która według ekspertów nie ma konkurencji na całym świecie. Tutaj banany są uprawione w idealnych warunkach klimatycznych i na optymalnej wysokości, do których to zalet dodać należy fakt, że wulkaniczna gleba wyspy znakomicie się do tego celu nadaje. W rezultacie otrzymujemy owoc mały, żółty i z małymi ciemnymi plamkami na skórce, które odróżniają go od bananów uprawianych w innych miejscach.
wina
Wina czerwone, białe, różowe… takie, jakie najbardziej lubisz lub na które masz ochotę: ciesz się dobrym kieliszkiem wina w wyjątkowym otoczeniu na Teneryfie. Klimat i geologia Wyspy przydają jej wyjątkowych właściwości do produkcji wybornego wina o dużej różnorodności. Historia winiarstwa na Teneryfie sięga XVI wieku. Prawdopodobnie był Portugalczykiem ten, kto w 1497 roku zasadził pierwszą winorośl na Teneryfie.
wina białe
Na Teneryfie wyrabiane są trzy wyśmienite odmiany wina białego.Wina białe z Teneryfy były pierwszymi winami produkowanymi na Wyspie. Wprowadzone przez konkwistadorów, szybko zyskały dużą sławę w Europie, przede wszystkim małmazja (malvasia), której winogrona pochodziły z Grecji. Dziś, trzy wyśmienite odmiany win białych z Teneryfy: wytrawne, półwytrawne i barrica, są obecne w każdej dobrej restauracji i hotelu na wyspach i stanowią idealny dodatek do smacznych kanaryjskich dań z ryb i owoców morza.
wina różowe
O mniejszej produkcji, posiadają uznaną i nagradzaną jakość. Wina różowe z Teneryfy są również liczne, chociaż ich produkcja jest mniejsza niż w przypadku win białych i czerwonych. Ich istnienie jest wyrazem bogactwa kultury ekologicznej wyspy, z szeroką i zróżnicowaną produkcją, zawsze jakościową i dostosowaną do wszystkich gustów i preferencji. Niektóre z najlepszych winnic na Teneryfie wytwarzają wina różowe o uznanej i nagradzanej jakości, a ich degustacja odbywa się w każdej restauracji.
małmazja
Wino typu małmazja (malvasia) stało się jednym z najbardziej cenionych na świecie.Produkcja wina wytwarzanego z winogrona małmazja, pochodzenia greckiego, była przez wiele wieków oraz po podbiciu wysp, główną działalnością ekonomiczną na Teneryfie. Słynne Canary Sack stały się jednym z najbardziej cenionych win na świecie, jeśli nie najbardziej i popyt na nie w wiekach XVI i XVII był nieustający w znacznej części Europy. Dziś, niektóre winnice podtrzymują to dziedzictwo historyczne i oferują autentyczną małmazję – zarówno tę słodką, najbardziej tradycyjną, jak i wytrawną. Małmazja to wino o połyskliwym, złotym kolorze i intensywnym aromacie. Słodkie odmiany są perfekcyjne jako dodatek do deserów oraz jako aperitif w towarzystwie dobrego sera kanaryjskiego.